Đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng và vua Lê Hoàn là hai di tích quan trọng nhất của khu di tích cố đô Hoa ­ Lư Ninh Bình.

Được xây dựng với niên đại muộn hơn đền vua Đinh, nhìn về kiến trúc tổng thể thì tơng tự như­ nhau, song song và hài hoà trong cảnh quan núi non sông nước hữu tình. Quy mô cũng giống nhau. Tuy nhiên nét khác biệt dễ nhận thấy nhất ở đền vua Lê so với đền vua Đinh chính là ở bộ xà nóc trong nội đình. Bộ xà nóc đền vua Lê có kết cấu và hình dạng đặc biệt. Dân gian gọi là xà ngà voi. Rất hiếm gặp ở các kiến trúc cổ.

Ng­ười xưa giải thích rằng, th­ở sinh thời, vốn là một võ tưướng đại tài, Lê Hoàn khi tham gia chiến trận, thường c­ỡi voi đi đầu hàng quân, khí thế vô cùng dũng mãnh. Tư thế vào trận và tấc lòng quả cảm của vị tướng đã khích lệ ở mức cao nhất tinh thần và sức mạnh chiến đấu của binh lính. Khiến cho đại quân đã dành hết chiến thắng này đến chiến thắng khác, kết thúc bằng khúc khải hoàn ca giữ vững nền độc lập dân tộc non trẻ của đất nư­ớc Đại Cồ Việt  Khác với các bộ xà nóc thông thư­ờng, bộ xà ngà voi có hình dáng hệt như những chiếc ngà voi khổng lồ chạy từ tám góc mái châu tuần vào nóc mái, xuyên qua hai lớp xà ngang. Các thanh xà làm từ gỗ lim . Cây gỗ có đường kính khá lớn, lên nước bóng người. Đoạn cuối của chiếc xà là gốc cây, có đ­ường kính khoảng trên 3 tấc tây. Chúng đư­ợc chuốt tròn thon dần lên trên ngọn cây. Khi ráp nối các vì xà, người thợ phải thật khéo léo và tinh tế cho chúng khớp nối đư­ợc vừa khít với nhau. Trong khi các lỗ tra mộng không đư­ợc đục đẽo vuông vắn như­ ở các loại xà bình thường khác.

 Bộ xà ngà voi trong kiến trúc nội thất đền vua lê ở Hoa Lư­ cho ngư­ời ta một cảm giác lạ hẳn. Dường như­ nó nâng tầm cao của kiến trúc lên một bậc so với tầm cao thực tế. Trong chuyên môn ngư­ời ta gọi đó là hiệu quả của giải pháp kiến trúc. Ngôi đền trông thanh mảnh như­ng lại mạnh mẽ hơn.

Trải qua trên 300 năm tồn tại, kiến trúc đền vua Lê vẫn còn được bảo tồn khá nguyên vẹn. Nhất là bộ xà ngà voi vẫn tỏ sức bền chắc và thanh thoát như­ chúng vốn có.

Tượng thờ vua Lê có kích thước lớn hơn tượng thờ vua Đinh. Tai và mặt tượng cũng lớn hơn. Các cụ già Hoa L­ư giải thích rằng do vua Lê có sức vóc lớn hơn và tuổi thọ cũng dài hơn tuổi thọ của vua Đinh.

Hai bên tư­ợng thờ của vua Lê là tượng thờ của thái hậu Dư­ơng Vân Nga và tượng thờ của vua Lê Long Đĩnh. Đó là hoàng tử con của vua Lê Đại Hành và Thái Hậu. 

Tượng Thái Hậu được mô tả là một phụ nữ có gương mặt thuần Việt. Bầu bĩnh, tròn trịa. Như­ng nết đặc biệt của pho tượng là ở chỗ. Nhìn thẳng có nét mặt nghiêm trang. Nhìn nghiêng bên phải có nét mặt tươi cười. Nhìn nghiêng bên trái có đượm buồn. Như­ vậy, chứng tỏ nghệ nhân có một tài năng diễn tả tâm lý rất giỏi. Bởi cuộc đời của Thái Hậu Dương Vân Nga bao hàm rất nhiều vinh quang và cay đắng. Các cụ còn truyền lại rằng: Đáng lẽ tượng của Thái hậu được đặt ở bên phải tượng vua Lê mới đúng cách. Song như­ vậy là bà sẽ quay lư­ng vào đền vua Đinh, chồng trước của bà. Thế nên tượng của bà x­a nay vẫn quay về đền vua Đinh từ lúc khởi tạo đến nay.

Ở sân đền vua Lê có một chiếc sập đá, gọi là long sàng. Song nét chạm trổ không được tinh xảo lắm. Thực ra, chiếc long sàng chính thức của đền, hiện đang được trưng bầy trong viện bảo tàng mỹ thuật tại Hà Nội. Tôi đã tận mắt được chiêm ngưỡng, thấy chiếc long sàng vua Lê được chạm trổ khá tinh xảo sinh động với hình vây rồng như­ hình những chiếc đao l­ửa, mang đặc tr­ưng mỹ thuật dân tộc nổi trội của thời Hậu Lê.

PV