Nốt nhạc trầm sưởi ấm đêm đông

Vì vậy trong điều kiện thời tiết 24/1/2016 lạnh 4-6 độ, song câu lạc bộ Ca Trù Hà Nội vẫn sáng đèn biểu diễn tại đình Kim Ngân 42 Hàng Bạc.

Nhiệt huyết của những ca nương, kép đàn, quan viên tài năng không quản mưa gió, đường xa đến với các canh hát ca trù đều đặn; chính điều đó đã làm nên sự bùng cháy bên cạnh độ sâu lắng trong làn điệu ca trù và làm ấm lòng người nghe trong thời tiết lạnh giá.

Cách đây hơn 10 năm, cũng chính nhiệt huyết ấy mà NSUT Bạch Vân khảo cứu nhiều tư liệu ca trù quý giá và trình lên Viện Âm nhạc Việt Nam, những tư liệu ấy được Bộ Văn hóa – Thông tin lập hồ sơ di sản. Năm 2009, UNESCO đã công nhận ca trù là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp.

Sự tận tụy hết mình của người phụ nữ tài hoa đối với di sản văn hóa Việt Nam đã lan tỏa đến công chúng, đủ sâu nặng để tạo nên những mối thiện duyên kết nối giữa NSUT Bạch Vân với các tình nguyện viên trẻ :

 Bạn Minh Trang sinh năm 1990, cựu sinh viên trường Đại học Kinh doanh Công nghệ Hà Nội chia sẻ : “ Giữa năm 2008, Ca Trù Hà Nội phối hợp với Bảo tàng Cách Mạng ( 5 Tông Đản) mở nhà hát ca trù Thăng Long, mẹ của một người bạn chơi với Trang làm việc trong bảo tàng giới thiệu cho Trang đến làm việc cùng Ca Trù Hà Nội. Ban đầu Trang chưa hiểu về ca trù lắm, sau 8 năm làm việc trong môi trường văn hóa, Trang cảm thấy nghệ thuật ca trù thiêng liêng, mỗi lần vui nghe ca trù lại càng cảm thấy vui hơn, mỗi lần buồn nghe ca trù lại cảm thấy buồn, càng nghe càng ngấm. Trang càng làm việc với NSUT Bạch Vân, lại càng được thấm nhuần sự hết mình vì văn hóa cổ truyền cùng với tính cách chân thành của cô ấy, nên Trang làm việc ở Ca Trù Hà Nội được 8 năm càng cảm thấy nơi đây như là mái nhà thứ hai của tâm hồn mình”.

Trong công cuộc bảo tồn di sản văn hóa ca trù, nhất là với điều kiện thời tiết khắc nghiệt như cái lạnh dưới 10 độ của Hà Nội những ngày gần đây, nhiệt huyết của tuổi trẻ của thanh niên được kế thừa từ cô Bạch Vân đã lan tỏa trên ánh mắt và giọng nói tự tin của tình nguyện viên khi khẳng định chắc nịnh với du khách rằng “ Listen to ca tru music, you will truly be in Vietnam”. 

Và cứ đến với buổi biểu diễn hàng tuần của Câu lạc bộ Ca Trù Hà Nội trong các ngày 4,6, chủ nhật, nhiều lượt khán giả phương Tây được cảm nhận di sản văn hóa Việt Nam với những thể cách nguyên vẹn theo truyền thống của thế hệ nghệ nhân cuối cùng từng xem ca trù là nghề hát, đó là các nghệ nhân : Chu Văn Du, Quách Thị Hồ, Nguyễn Thị Chúc, Nguyễn Phú Đẹ..v..v.... Bởi Ca Trù Hà Nội là mô hình sinh hoạt ca trù đầu tiên tại Việt Nam, mà về sau các tỉnh thành học hỏi khi ca trù được xác lập là một loại hình nghệ thuật cần được bảo tồn và phát triển. Câu lạc bộ được thành lập năm 1991 bởi NSUT Bạch Vân, người nghệ sĩ tài hoa và nhiệt huyết đã không quản ngại vất vả để tìm kiếm và đón mời các nghệ nhân ca trù gạo cội về câu lạc bộ biểu diễn truyền dạy cho thế hệ sau.

NSƯT Bạch Vân kể: đường xa dặm thẳm không là gì so với sự khao khát tìm gặp các nghệ nhân để trao đổi, tìm hiểu và thuyết phục các cụ trở lại với ca trù. Cô đã lặn lội vào Nghệ An, Hà Tĩnh, nửa đêm phóng xe máy từ Thanh Hóa về Hà Nội, rồi mưa rét lầm lũi một mình lên Phú Thọ, qua Hà Tây, xuống Hưng Yên, Hải Dương và tận Hải Phòng... mà chẳng sợ gì. Ði theo hướng có ca trù, đi để tìm cho được người hát ca trù đang sống. Lăn lộn hàng chục năm như thế, NSUT Bạch Vân mới phục sinh được ca trù trước nguy cơ tàn lụi. Ngoài ra, NSUT Bạch Vân còn tổ chức lễ chúc thọ nghệ nhân để họ hân hoan vì được trọng vọng. Cô còn làm lễ tưởng niệm tri ân những nghệ nhân và những người có công đóng góp cho ca trù đã quá cố.

Tiếp nối tình thầy trò sâu nặng trong suốt 25 năm đến nay, các nghệ nhân ca trù Bạch Vân, Phạm Thị Mận, Văn Tuyến...v...v.... vẫn từng ngày gìn giữ thể cách truyền thống mà thế hệ nghệ nhân đi trước truyền lại. Chính cái chất truyền thống ấy làm tâm hồn những khán giả Việt Nam sâu lắng lại, và những khán giả phương Tây thêm ấn tượng về văn hóa Việt Nam. Trong không gian vàng son cổ kính của đình Kim Ngân, tiếng đàn đáy trầm đục tôn lên giọng hát có đủ tám tiêu chuẩn mực thước của ca trù : quán, xuyến, dằn, hét, khuôn, rẫy, diệu, vỡi. Những màn hòa tấu tuyệt vời của giọng hát huyền bí phối hợp cùng nhịp phách gỗ, tiếng trống tom chát, tiếng đàn trầm bổng đã khiến mỗi khán giả phương Tây đặt câu hỏi tìm hiểu ca trù của Việt Nam : “ trong những buổi diễn ca trù trên sân khấu tại sao chỉ có ba diễn viên, và người nam có được hát như người nữ ko?”, “cả nam và nữ có thể chơi được đàn đáy chứ?”, “Bạn có thể giải thích cho tôi thêm về trống chầu được ko, nghe âm thanh của nó hòa cùng đàn và phách thật đặc biệt”.

Từ những câu hỏi của khán giả phương Tây, khán giả Việt Nam mới đến với ca trù lại được hiểu rõ hơn về lịch sử phát triển của ca trù, cũng như là quá trình tập luyện kiên trì của ca nương từ xưa trải qua ba năm tập gõ phách, và 5-7 năm học hát mới đủ điều kiện mở xiêm y lên chiếu hát. Với kiến thức uyên thâm của NSUT Bạch Vân nghiên cứu ca trù trong 30 năm đến nay để trả lời câu hỏi giao lưu của khán giả, thời gian tưởng chừng đã dừng lại và quay trở về với mốc vàng son 600 năm trước để tìm hiểu về ca trù :

Sở dĩ trên chiếu hát ca trù chỉ có ba diễn viên là vì ca trù là nghệ thuật âm nhạc thính phòng, không gian trình diễn ca trù có phạm vi tương đối nhỏ. Đào hát ngồi trên chiếu ở giữa. Kép và quan viên ngồi chếch sang hai bên. Khi bài hát được sáng tác và trình diễn ngay tại chỗ thì gọi là "tức tịch," nghĩa là "ngay ở chiếu." Lịch sử phát triển của nghệ thuật ca trù đã trải qua các thời kỳ rất phức tạp, thuở ban sơ của buổi khai mở ngành này, nó là ban nữ nhạc trong cung đình của nhà vua với tính cách giúp vui cho hoàng gia thưởng lãm, nên được xem như một loại nghệ thuật "cung đình". Với lối hát tiêu khiển, vui chơi để phục vụ cho nhu cầu thưởng ngoạn của một số quan lại, cùng nho sĩ thì nó là một hình thức nhạc thính phòng. Với lối hát cửa đình hay hát trước hương án của các vị thành hoàng ở bên trong nhà và hát bên ngoài sân hội với đông đảo quần chúng tham dự, do dó nghệ thuật ca trù được xem như vừa mang tính chất thính phòng, lại vừa mang tính chất đại chúng.

Và như vậy, khách du lịch phương Tây từ chỗ tò mò trước lời giới thiệu của tình nguyện viên mà mua vé vào nghe ca trù, sau đó họ cảm thấy mình đang thực sự đang ở trên đất Việt khi được thưởng thức di sản văn hóa cổ truyền của dân tộc này. Đến Việt Nam trong đợt rét kỷ lục trong vòng 33 năm trở lại đây, những du khách nước ngoài được thưởng thức chén trà nóng trong không gian đình đền cổ kính, nhiệt huyết trong việc bảo tồn di sản văn hóa cùng với sự thân thiện mến khách của những ca nương và tình nguyện viên của câu lạc bộ Ca Trù Hà Nội đã mang lại cảm giác ấm áp kéo gần khoảng cách về ngôn ngữ, màu da giữa các du khách.

NGUYỄN THÙY DƯƠNG